Biegunka u niemowląt – przyczyny, objawy i sposoby leczenia

dr n. med. Anna Ratajczak – specjalista pediatra

Biegunka u niemowląt to częsty problem medyczny, który zazwyczaj nie prowadzi do poważnych konsekwencji dla zdrowia. W Europie, u dzieci do 3. roku życia, odnotowuje się średnio od 1 do 2 epizodów biegunki rocznie. Jest ona jedną z najczęstszych przyczyn hospitalizacji w tej grupie wiekowej.

Spis treści:

1. Postać stolca u noworodków i niemowląt
2. Czym jest biegunka u niemowląt
3. Rodzaje biegunki u niemowląt
4. Przyczyny biegunki ostrej u dzieci
5. Objawy biegunki ostrej u niemowląt
6. Ostra biegunka u niemowlaka - jak jej zapobiegać?
   1. W jakich przypadkach konieczna jest konsultacja lekarska?
7. Przyczyny biegunki przewlekłej u niemowląt i czynniki ryzyka
8. Objawy biegunki przewlekłej u najmłodszych
9. Biegunka u niemowlaka - jak leczyć?

Postać stolca u noworodków i niemowląt

Wygląd stolców zmienia się znacznie wraz z wiekiem dziecka i zależy od dojrzałości przewodu pokarmowego oraz aktualnie stosowanej diety.

Pierwszy stolec, tzw. smółkę, zdrowe noworodki oddają w ciągu pierwszych 3 dni po porodzie. Przez kilka kolejnych dni, po oddaniu smółki, stolce mają zieloną barwę i luźną konsystencję (tzw. stolce przejściowe).

Niemowlęta karmione wyłącznie piersią mogą oddawać papkowate lub wodniste stolce po każdym karmieniu (do 7-10 razy dziennie) lub co kilka, a nawet kilkanaście dni. Stolce te mają żółty lub żółtawy kolor oraz specyficzny, czasami lekko kwaśny zapach.

Niemowlęta żywione sztucznie lub w sposób mieszany zazwyczaj oddają 2-3 papkowate lub uformowane stolce na dobę.

Czym jest biegunka u niemowląt?

Biegunka to stan, w którym dziecko oddaje więcej niż 3 luźne stolce na dobę lub stolec z domieszką krwi, ropy lub śluzu.

Biegunka u niemowląt karmionych piersią to stan, w którym znacząco zmienia się liczba i/lub konsystencja oddawanych stolców. Rozpoznaje się ją także, jeśli ilość oddawanego stolca przekroczy 10 ml/kg masy ciała dziecka.

Rodzaje biegunki u niemowląt

W zależności od czasu trwania biegunki, dzieli się ją na biegunkę ostrą oraz przewlekłą. Zróżnicowane mogą być także ich przyczyny oraz sposoby zapobiegania i leczenia.

Przyczyny biegunki ostrej u dzieci

Biegunka ostra trwa zazwyczaj krócej niż 7 dni i nie dłużej niż 14 dni.

W jej patogenezie zasadniczą rolę odgrywają 2 mechanizmy:

- osmotyczny – jest konsekwencją zaburzenia równowagi pomiędzy dostarczanymi do organizmu składnikami odżywczymi (najczęściej węglowodanami) a możliwościami ich trawienia i wchłaniania. Ustępuje po odstawieniu żywienia.

- sekrecyjny – jest wynikiem zwiększenia wydzielania do jelita płynów oraz elektrolitów. Nie ustępuje po zaprzestaniu karmienia.

Najczęstszymi przyczynami ostrej biegunki są zakażenia. Najczęściej są wywoływane przez wirusy (rota-, noro-, adenowirusy), rzadziej bakterie (enteropatogenne szczepy Escherichia Coli, Salmonella, Campylobacter, Yersinia), a także pierwotniaki (Cryptosporidium) czy pasożyty (Giarda intestinalis). Ostra biegunka u niemowląt może być ponadto objawem zakażenia dróg moczowych, reakcji alergicznej, czy być związana ze stosowaniem antybiotyku.

Objawy biegunki ostrej u niemowląt

Ostrej biegunce u niemowląt mogą towarzyszyć bóle brzucha, obniżony apetyt, wymioty czy gorączka. W przypadku biegunki o etiologii wirusowej, objawy pojawiają się od 12 godzin do 4 dni po kontakcie z wirusem i trwają 3-7 dni.

Ostra biegunka u niemowlaka – jak jej zapobiegać?

W zapobieganiu biegunce u niemowląt zaleca się szczepienia przeciwko rotawirusom. Udowodnione działanie profilaktyczne mają także probiotyki zawierające szczepy, takie jak m.in Bifidobacterium bifidum, Streptococcus thermophilus, Lactobacillus GG oraz Saccharomyces boulardii. Ustalenie etiologii ostrej biegunki zwykle nie jest konieczne i na ogół nie wpływa na postępowanie terapeutyczne.

W leczeniu tego rodzaju biegunki u niemowląt stosuje się nawadnianie (najlepiej standaryzowanymi doustnymi płynami nawadniającymi – DPN), odpowiednie żywienie, a w wyjątkowych przypadkach leczenie farmakologiczne.

W przypadku niemowląt karmionych piersią nie zaleca się przerywania karmienia. W przypadku karmienia mlekiem modyfikowanym kontynuuje się dotychczasowe żywienie po wstępnym nawodnieniu DPN. W leczeniu farmakologicznym stosuje się m.in probiotyki, racekatodryl (po 3. miesiącu życia), a w ściśle określonych przypadkach antybiotykoterapię (leczenie zakażeń Salmonellą, Shigellą czy Campylobacter).

W jakich przypadkach konieczna jest konsultacja lekarska?

Pilnej konsultacji pediatrycznej i ewentualnej hospitalizacji wymagają niemowlęta, które:

- oddają powyżej 8 obfitych stolców na dobę,

- mają uporczywe, przedłużające się wymioty,

- mają poważną chorobę przewlekłą (np. niewydolność nerek),

- są poniżej 2. miesiąca życia,

- mają objawy ciężkiego odwodnienia w opinii opiekuna.

Przyczyny biegunki przewlekłej u niemowląt i czynniki ryzyka

Ta postać biegunki u niemowląt charakteryzuje się oddawaniem zwiększonej liczby wodnistego stolca, niekiedy z domieszką krwi lub śluzu i trwa powyżej 14 dni.

Ze względu na bardzo zróżnicowaną etiologię i patomechanizm, biegunka przewlekła może mieć charakter sekrecyjny, osmotyczny, wydzielniczo-zapalny, związany z zaburzeniami motoryki przewodu pokarmowego oraz mieszany.

Wśród czynników ryzyka przewlekłej biegunki wymienia się:

- niedobory odporności, zakażenia poza układem pokarmowym,

- niedojrzałość przewodu pokarmowego,

- alergię,

- chorobę trzewną,

- mukowiscydozę,

- biegunki wrodzone w wywiadzie rodzinnym.

Objawy biegunki przewlekłej u najmłodszych

Obraz kliniczny oraz objawy towarzyszące przewlekłej biegunce zależą od jej przyczyny oraz czasu trwania. Należą do nich m.in utrata masy ciała lub brak jej prawidłowego przyrostu, niedożywienie, wtórne zaburzenia odporności, a przy dłuższym przebiegu opóźnienie rozwoju psychoruchowego.

Do głównych objawów biegunki przewlekłej należą:

- biegunka nieswoista (tzw. „biegunka pędraków”) – objawy występują od 6. miesiąca życia pod postacią 2-3 (lub więcej) luźnych stolców na dobę z obecnością niestrawionych resztek pokarmowych oraz śluzu. Dziecko rozwija się prawidłowo. Jest wynikiem nadmiernej podaży węglowodanów, szczególnie soków owocowych. Ustępuje samoistnie pod wpływem korekty diety,

- biegunka poinfekcyjna – jest wynikiem przejściowych zaburzeń trawienia i wchłaniania będących konsekwencją uszkodzenia powierzchni kosmków jelitowych,

- biegunka związana z antybiotykoterapią (AAD) – ma zróżnicowany obraz kliniczny – od łagodnych do ciężkich objawów z powikłaniami, wśród których najcięższym jest rzekomobłoniaste zapalenie jelit spowodowane zakażeniem Clostridium difficile,

- alergia na białka mleka krowiego lub inne pokarmy – może przebiegać z łagodnymi epizodami śluzu i krwi w stolcu do enteropatii z ciężką biegunką i niedożywieniem. Dodatkowo mogą jej towarzyszyć objawy ze strony innych układów, np. oddechowego lub skóry,

- biegunki wrodzone (chlorkowa, sodowa) – charakteryzują się brakiem smółki po porodzie, zaburzeniami gospodarki kwasowo-zasadowej i jonowej. W stolcu stwierdza się podwyższone wartości odpowiednio chloru i sodu,

- enteropatia autoimmunizacyjna – charakteryzuje się rozpoczęciem w 1. roku życia dziecka oraz obecnością innych chorób autoimmunizacyjnych,

- niedobory odporności – poza biegunką stwierdza się nawracające infekcje,

- nietolerancje mono- oraz disacharydaz – mogą mieć charakter pierwotny, wtedy biegunka występuje od urodzenia lub wtórny.

Przyczynę biegunki przewlekłej ustala się na podstawie obrazu klinicznego, wywiadu, a także badań laboratoryjnych krwi, analitycznych oraz mikrobiologicznych stolca, a w określonych sytuacjach także badań histologicznych błony śluzowej jelita.

Biegunka u niemowlaka - jak leczyć?

Leczenie biegunki przewlekłej zależy od jej pierwotnej przyczyny. Jeśli jest to możliwe, stosuje się terapię choroby podstawowej, jednocześnie wyrównując zaburzenia wodno-elektrolitowe i/lub kwasowo-zasadowe. Ponadto stymuluje się regenerację jelita (tzw. żywienie troficzne), stosuje się leczenie żywieniowe, a w niektórych przypadkach farmakologiczne.

Biegunka u niemowląt jest bardzo powszechnym i częstym problemem. W większości przypadków nie prowadzi do poważnych konsekwencji dla zdrowia. Bardzo ważne jest jednak odpowiednie postępowanie w przypadku biegunki przewlekłej, gdyż nieleczona może prowadzić do niedożywienia oraz negatywnie wpływać na dalszy rozwój i jakość życia dziecka.

Bibliografia:

1. Saavedra JM, Bauman NA, Oung i wsp. Feeding of Bifidobacterium and Streptococcus thermophilus to infants in hospital for prevention of diarrhoea and shedding of rotavirus. Lancet 1994;15:1046-9
2. Guarino A, Albano F, Ashkenazi S, Gendrel D, Hoekstra H, Shamir R, Szajewska H: European Society for Paediatric Gastroenterology, Hepatology and Nutrition/European Society for Paediatrics Infectious Diseases Evidence Based Guidelines for the Management of Acute Gastroenteritis In Children In Europe. J Pediatr Gastroenterol Nutr, 2008, suppl. 2, 46:81-184
3. Szajewska H., Horvath A. , red.: Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży. Kraków: Medycyna Praktyczna; 2017
4. Książyk J. red: Standardy leczenia żywieniowego w pediatrii. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017
5. Lifschitz C. Biegunka w pediatrii. Standardy Medyczne Pediatria 2012;9:327-338
6. Bąk-Romaniszyn L. Postępowanie diagnostyczne i lecznicze w ostrych biegunkach. Pediatria po Dyplomie 2016;20:19-26
7. Horvath A. , red.: Gastroenterologia dziecięca w codziennej praktyce; Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017
8. Kawalec W., Grenda R., Kulus M., red..: Pediatria I. Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2021
9. Albrecht P., Kotowska M.: Zapobieganie, rozpoznawanie i leczenie biegunki poantybiotykowej u dzieci. Standardy Medyczne Pediatria;2011;8:755-761
10. Rybak A.: Wytyczne postępowania w ostrej biegunce u dzieci - nowości i zmiany. Standardy Medyczne Pediatria;2008;5:275-284
11. Billoo AG, Memon MA, Khaskel SA i wsp. Role of a probiotic (Saccharomyces Boulardii) in management and prevention of diarrhea. World j Gastrolenterol 2006;12:4557-4560
12. Szajewska H., Pieścik-Lech M: Leczenie ostrej biegunki infekcyjnej w 2013 roku. Standardy Medyczne Pediatria; 2013;10:315-322