Prawidłowe i zrównoważone nawyki żywieniowe od wczesnego dzieciństwa. Socjologia żywienia

Alessandra Mazzocchi^a, Valentina De Cosmi^a , Gregorio P. Milani^a,b Carlo Agostoni^a,c

^a Wydział Nauk Klinicznych i Zdrowia Społecznego, University of Milan, Milan, Italy; ^b Fondazione IRCCS Ca’ Granda Ospedale Maggiore Policlinico Pediatric Unit, Milan, Italy; ^c Fondazione IRCCS Ca’ Granda Ospedale Maggiore Policlinico Pediatric Intermediate Care Unit, Milan, Italy

Główne informacje

• Zdrowe odżywianie uwzględnia zarówno zachowanie zdrowia, jak i zapobieganie przyszłym chorobom, przy jednoczesnym zachowaniu zasobów środowiska.
• Najczęściej spotykane zrównoważone modele żywieniowe, przyjęte na całym świecie, są w dużej mierze oparte na roślinach.
• Rodzice i szkoły odgrywają główną rolę w kształtowaniu zdrowych nawyków żywieniowych u dzieci, jednocześnie przeciwstawiając się ryzyku pogorszenia stanu środowiska naturalnego i otyłości.

 

Wprowadzenie

Rola diety w osiągnięciu i utrzymaniu dobrego stanu zdrowia jest dobrze poznana [1, 2]. Jest to szczególnie ważne w wieku dziecięcym, ponieważ dla wzrostu i rozwoju pełni swoich możliwości dzieci potrzebują odpowiedniego spożycia energii i składników odżywczych.

Obecnie pojęcie "zdrowej diety" obejmuje szersze znaczenie niż tylko dostarczenie składników odżywczych w takiej jakości i ilości, która zapobiega niedożywieniu i chorobom przewlekłym. Styl życia z niewłaściwymi wyborami żywieniowymi wiąże się z obniżeniem zarówno długowieczności, jak i lat zdrowego życia [3]. Wraz z promowaniem zdrowych wzorców żywieniowych coraz większą uwagę zwraca się obecnie na zmniejszenie obciążenia, jakie stanowi żywienie człowieka dla środowiska naturalnego. Troska o zachowanie zasobów Ziemi i o wpływie na zmiany klimatu działań związanych z produkcją i przetwarzaniem żywności budzi coraz większe zainteresowanie obecnych i przyszłych pokoleń. Celem tego przeglądu narracyjnego było podsumowanie dowodów na związek stanu odżywienia i nawyków żywieniowych dzieci ze zrównoważonym rozwojem środowiska.

Zrównoważone odżywianie

Łańcuch dostaw żywności jest złożonym systemem, który obejmuje różne etapy, takie jak działalność rolnicza i hodowlana, przetwarzanie, produkcja, dystrybucja, konsumpcja i gospodarka odpadami [2]. Wszystkie te etapy mogą mieć negatywny wpływ na środowisko, głównie z powodu emisji gazów cieplarnianych (GHG), zapotrzebowania na wodę, energii pierwotnej i użytkowania gruntów na różnych poziomach [4]. Diety o dużej zawartości białka pochodzenia zwierzęcego niewątpliwie wiążą się z wyższymi emisjami GHG na gram białka. Z drugiej strony, żywność pochodzenia roślinnego może mieć zalety w zakresie przechowywania, bezpieczeństwa i zarządzania odpadami. W związku z tym, przejście z produktów pochodzenia zwierzęcego na takie produkty jak owoce, warzywa, rośliny strączkowe, zboża, nasiona i orzechy jest najlepszą opcją dla zmniejszenia emisji GHG [5]. Rośliny strączkowe mają emisję GHG w przeliczeniu na gram białka około 250 razy mniejszą niż przeżuwacze [6]. Zastąpienie większości pokarmów mięsnych alternatywnymi źródłami białka, takimi jak grzyby, czy tzw. superfoods, jak quinoa, również można uważać za czynnik wpływający na poprawę sytuacji [7].

W obecnej epoce geologicznej Antropocen, działania związane z produkcją żywności stanowią główne źródło degradacji planety, wpływając na globalne zmiany klimatu, a tym samym na wzrost poziomu morza i ekstremalne zjawiska pogodowe, wymieranie gatunków zwierząt i roślin powodujące utratę różnorodności biologicznej, zmiany w systemie gruntów oraz zużycie wody słodkiej [8]. Biorąc pod uwagę przewidywany wzrost populacji do około 10 miliardów do 2050 roku, ślad emisji dwutlenku węgla prawdopodobnie będzie się powiększał [9]. Przejście na diety bogate w żywność pochodzenia zwierzęcego, a nie roślinnego, przyczynia się do ogólnego niezdrowego stanu odżywienia, prowadząc do zwiększonego występowania otyłości i chorób niezakaźnych związanych z dietą [8].

Definicja "zrównoważonych diet", sformułowana przez Organizację Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) w 2010 roku, podkreśla znaczenie różnych aspektów, które musi uwzględniać model żywieniowy: ochrona i poszanowanie bioróżnorodności i ekosystemów, akceptacja kulturowa, dostępność, ekonomiczna uczciwość i osiągalność. Zrównoważone diety są prawidłowe żywieniowo, bezpieczne i zdrowe, a jednocześnie są optymalne z punktu widzenia naturalnych i ludzkich zasobów. Oczywiście nie w każdym kraju na świecie istnieją odpowiednie warunki geograficzne (np. gleba, klimat, dostępność wody), systemy ekonomiczne, czy też wartości religijne lub kulturowe w pełni zgodne z tą definicją. Szczególnie w krajach o niskich i średnich dochodach, populacje miejskie mają mniejszy dostęp do zdrowych wyborów żywieniowych ze względu na wysokie ceny. Ponadto na wspomnianych obszarach straty w dochodach spowodowane pandemią COVID-19 znacznie pogłębiły lukę w przystępności cenowej [11].

Tradycyjne modele zrównoważonego żywienia

Na całym świecie obserwuje się rosnące zainteresowanie i działania na rzecz opracowywania zdrowych i zrównoważonych diet. Każdy kraj ma specyficzne nawyki żywieniowe, na które wpływa różny poziom rozwoju i bezpieczeństwa żywnościowego, a także preferencje kulturowe i regionalne [2].

Naukowcy skupili swoją uwagę na zrozumieniu, które wzorce żywieniowe mogą realnie przyczynić się do podtrzymania kondycji naszej planety. Na rycinie 1 przedstawiono zrównoważoną dietę pod względem jej charakterystycznych elementów, głównych produktów spożywczych oraz najczęstszych wzorców żywieniowych przyjętych na świecie.

Dieta śródziemnomorska stanowi jeden z najważniejszych modeli zrównoważonych diet i została wpisana w roku 2010 na Reprezentatywną Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego Ludzkości UNESCO, nie tylko ze względu na pozytywny wpływ na zdrowie, ale także na planetę [12]. Ten wzorzec żywieniowy jest bogaty w żywność pochodzenia roślinnego, którego podstawą są sezonowe warzywa i owoce, nieprzetworzone zboża, orzechy, rośliny strączkowe oraz oliwa z oliwek z pierwszego tłoczenia jako podstawowe źródło tłuszczu [13]. Co więcej, preferowane w niej produkty tradycyjne i lokalne, co przyczynia się do obniżania śladu ekologicznego [14]. Jednocześnie następuje ograniczenie spożycia takich składników żywności, jak: mięso, jaja, ryby, nabiał i słodycze [13]. Typową wizualizacją wzorca śródziemnomorskiego jest piramida żywieniowa, a ostatnio przedstawiono nową ilustrację, która podkreśla koncepcję zrównoważonego rozwoju, zwracając uwagę na znaczenie konsumpcji produktów tradycyjnych, lokalnych i ekologicznych [9].

Wzór diety atlantyckiej jest modelem żywieniowym typowym dla północnej Portugalii i Galicji (północno-zachodnia Hiszpania) i jest uważany za kolejny przykład zdrowych nawyków żywieniowych, dzięki obfitemu spożyciu żywności pochodzenia roślinnego, która jest przeważnie lokalna i świeża. W wielu przypadkach najbardziej typowymi daniami są te oparte na warzywach, owocach, ziemniakach, zbożach, pełnych orzechach, roślinach strączkowych i rybach. Podobnie jak w diecie śródziemnomorskiej, głównym źródłem tłuszczu jest oliwa z oliwek. Natomiast nabiał, mięso (wołowina i wieprzowina) oraz jaja spożywane są w umiarkowanych ilościach [15, 16].

Koncepcja Nowej Diety Nordyckiej była rozwijana od 2004 roku, aby podkreślić wartości zdrowia, potencjału gastronomicznego, zrównoważonego rozwoju i nordyckiej tożsamości. Ze względu na nordycki klimat, do typowych produktów spożywczych należą jagody, rośliny strączkowe, jabłka, gruszki, warzywa korzeniowe, kapusta, kalafior, jarmuż, cebula i grzyby, a także jęczmień, pszenica, orkisz, owies, gryka i żyto. Zalecane jest regularne spożywanie ryb, przy czym można spożywać nabiał i mięso zarówno dzikich, jak i udomowionych zwierząt (wołowina, jagnięcina, wieprzowina, dziczyzna) oraz ptaków (ptaki hodowlane i dzikie) [17, 18].

Wreszcie, na całym świecie coraz większą popularnością cieszą się także diety wegetariańskie i wegańskie, które wiążą się z redukcją emisji gazów cieplarnianych i ograniczeniem użytkowania gruntów. Zwłaszcza, że choć dieta wegańska jest nadmiernie uproszczona pod względem żywieniowym i może wiązać się z koniecznością korzystania z usług profesjonalnych doradców żywieniowych, to jednak odnotowano ją jako tę o najmniejszym negatywnym wpływie na środowisko [8]. W przypadku diety wegetariańskiej, w przeciwieństwie do wegańskiej, poza pokarmami pochodzenia roślinnego, można uwzględnić spożycie produktów mlecznych, jaj czy ryb i innych owoców morza [19, 20].

 

Dieta dzieci: Problem Nadwagi i Otyłości

Nadwaga i otyłość u dzieci to rosnący na całym świecie problem zdrowia publicznego. Według WHO w 2020 roku około 39 milionów dzieci w wieku poniżej 5 lat miało nadwagę lub otyłość, a problem ten jest obecnie coraz większy także w krajach o niskich i średnich dochodach, zwłaszcza w środowisku miejskim. W 2016 roku było ponad 340 milionów dzieci i młodzieży w wieku 5-19 lat określanych jako osoby z nadwagą lub otyłością [21]. Dotychczas, biorąc pod uwagę wpływ pandemii COVID-19 na nasilenie wszystkich form niewłaściwego odżywiania (niedożywienia i otyłości) wynikających z zakłóceń w systemie gospodarczym, żywnościowym, edukacyjnym i zdrowotnym, brak jest aktualnych statystyk WHO dotyczących otyłości. W warunkach tej pandemii wzrósł odsetek osób, które nie mogą sobie pozwolić na zdrową dietę. W konsekwencji wzrosło spożycie żywności typu comfort food (smażonej, o wysokiej zawartości tłuszczu, cukru, soli) oraz bardziej siedzący tryb życia [11]. Często młodzież utrzymuje nadwagę i w wieku dorosłym, a ten stan predysponuje do zwiększonego ryzyka wystąpienia wielu chorób przewlekłych, takich jak cukrzyca typu 2, zespół metaboliczny, zaburzenia sercowo-naczyniowe i onkologiczne oraz zwiększona śmiertelność i przedwczesny zgon [22, 23].

Otyłość to choroba wieloczynnikowa, w której dochodzi do zachwiania równowagi między ilością energii pozyskiwanej z pożywieniem a ilością energii wydatkowanej; jeśli nadmierne spożycie kalorii utrzymuje się przez dłuższy czas, prowadzi to do przyrostu masy ciała. Obok czynników genetycznych do rozwoju otyłości w znacznym stopniu przyczynia się środowisko, w którym żyjemy, charakteryzujące się niezdrowymi nawykami żywieniowymi i siedzącym trybem życia [23, 24].

Dieta bogata w pokarmy o dużej zawartości energii i napoje słodzone cukrem jest czynnikiem sprzyjającym otyłości u dzieci. Problemy związane z odżywianiem nasilają się w okresie dojrzewania ze względu na większą podatność na wpływ marketingu niezdrowej żywności, presję rówieśników oraz postrzeganie idealnego wyglądu ciała [25]. Ponadto nastolatkowie mogą mieć większą swobodę w dokonywaniu wyborów żywieniowych, co stawia ich w grupie większego ryzyka wyborów żywieniowych bezpośrednio związanych z nadwagą i otyłością [26].

Liczba, regularność i czas trwania posiłków są powszechnie uważane za czynniki wpływające na zachowanie żywieniowe sprzyjające otyłości. Wykazano, że wzorce żywieniowe kształtują się we wczesnym okresie życia i utrwalają się w wieku 3 lat; następnie mają tendencję do pozostawania stabilnymi i są utrzymywane przez całe dzieciństwo [27]. Dlatego właśnie utrzymywanie niezdrowych wzorców żywieniowych może zwiększać to ryzyko.

Biorąc pod uwagę te aspekty, rodzina, a następnie szkoła stanowią podstawowe środowisko wychowawcze wpływające na zachowania dzieci w zakresie wyboru żywności (rodzaj i ilość, pora posiłków, spożywanie posiłków poza domem) oraz stylu życia (siedzący czy aktywny tryb życia). Jest to dość istotne, począwszy od urodzenia, a nawet w okresie życia wewnątrzmacicznego. Ponieważ ekspozycja we wczesnym okresie życia może przyczyniać się do ryzyka otyłości, temat ten uznano za interesujący ze społecznego i publicznego punktu widzenia [28].

 

Zdrowie i zrównoważony rozwój: Jak działać? Rola rodziny i szkoły

Rodzice pełnią rolę promotorów i przykładów we wszystkich aspektach edukacji dziecka, w tym w temacie promocji zdrowia [29]. Żywienie jest jego częścią, a postawy żywieniowe rodziny wpływają na życie dziecka. Szczególnie pojawienie się dziecka i związana z tym odpowiedzialność okazały się punktem zwrotnym w wielu wzorcach konsumpcji dorosłych [30]. Zachowania żywieniowe kształtują się już we wczesnym okresie życia dziecka.

Do kształtowania preferencji żywieniowych maluszka przyczyniają się substancje smakowe pochodzące z pokarmu jedzonego przez mamę, które przechodzą do płynu owodniowego, a następnie mleko kobiece [31]. Z tego powodu, a także w celu wspierania prawidłowego wzrostu dziecka, matki powinny utrzymywać dobry stan odżywienia i spożywać różnorodne pokarmy. W późniejszym okresie życia dziecka, na etapie wprowadzania pokarmów uzupełniających, wybór i ilość spożywanych przez dziecko pokarmów oferuje rodzina. Na opiekunach spoczywa odpowiedzialność za to, aby pokarm podawany dziecku zapewniał zaspokojenie jego potrzeb żywieniowych, pod względem jakości i ilości mikro- i makroelementów oraz pod względem różnorodności produktów [32]. Dzieci lubią to, co znają, a początek okresu karmienia uzupełniającego przez pierwsze 1000 dni życia jest doskonałym momentem na wprowadzenie ogromnej różnorodności pokarmów i smaków, aby pozwolić dziecku na odkrywanie i przyzwyczajanie się do różnych smaków [33]. Ta zdrowa postawa wobec jedzenia, jeśli zostanie rozpoczęta we wczesnym okresie życia, pozostanie później w dorosłym życiu [34]. W tym zakresie, w oparciu o panel "Planetary Health Diet" wprowadzonym przez Komisję EAT-Lancet, nasza grupa badawcza opracowała dwa schematy żywieniowe dla niemowląt w wieku 6 i 24 miesięcy, aby promować praktyczne porady żywieniowe w celu poprawy zrównoważonego zachowania w tym krytycznym okresie życia. Obie propozycje zostały opracowane z uwzględnieniem zaleceń żywieniowych EFSA dla wszystkich grup wiekowych, zachęcając, oprócz karmienia mlekiem matki (jeśli to możliwe), do preferowania żywności lokalnej, naturalnej, nieopakowanej i opartej na roślinach [33]. Poza tym, wpływ na rozwój dziecka ma rodzina i rówieśnicy, na których wpływa społeczność, społeczeństwo, media i proponowane jedzenie. Dzieci naśladują wzorce żywieniowe swoich rodziców, styl życia, przemyślenia związane z jedzeniem oraz zadowolenie lub niezadowolenie z własnego ciała [35].

Poza rodziną, szkoła stanowi drugi najważniejszy kontekst kształtowania i ugruntowania umiejętności prowadzenia zdrowego stylu życia. Ponieważ dzieci spędzają w szkole wiele godzin swojego dnia i spożywają w niej jeden z głównych posiłków (obiad) oraz przynajmniej jedną małą przekąskę (zazwyczaj drugie śniadanie), programy edukacyjne promujące zdrowe nawyki żywieniowe od wieku przedszkolnego są obecnie częścią planu nauczania. Posiłki szkolne, zgodne z zaleceniami żywieniowymi, stanowią sposób przekazywania rutynowych nawyków żywieniowych, przyczyniając się w znacznym stopniu do kształtowania właściwych zachowań żywieniowych [36, 37]. Programy żywieniowe są skutecznym podejściem do promowania zmian w wyborze żywności, kształtowania zdrowych nawyków, które uwzględniają zrównoważony rozwój planety oraz konsumpcje żywności. Dlatego planowanie posiłków szkolnych musi uwzględniać różne aspekty. Po pierwsze, muszą one zaspokajać wszystkie potrzeby żywieniowe w zakresie makro- i mikroelementów w zależności od wieku dziecka, a po drugie, powinny uwzględniać wpływ poszczególnych produktów na środowisko. Wreszcie, aby strategia żywieniowa była skuteczna, posiłki powinny być akceptowane i lubiane przez dzieci oraz dostępne dla dostawców. Akceptowalność odgrywa ważną rolę w wyborach żywieniowych. Pojęcie to opiera się zarówno na smaku potraw, jak i na zwyczajach żywieniowych, które z kolei są determinowane przez czynniki kulturowe i religijne [38].

W Hiszpanii przeprowadzono studium przypadku, aby przetestować model zbudowany na optymalnym menu dla dzieci w wieku szkolnym, biorąc pod uwagę wartości odżywcze, zmiany klimatyczne i aspekty ekonomiczne. Na podstawie kombinacji 20 przekąsek, 20 dań głównych i 7 deserów, stworzono 20 dniowy jadłospis, którego celem było zaspokojenie potrzeb żywieniowych, zmniejszenie śladu węglowego i kosztów wyżywienia. Wyniki wykazały redukcję średniego śladu węglowego (pomiędzy -13% a -24%) oraz kosztów (pomiędzy -10% a -15%), przy zachowaniu wartości odżywczych zbliżonych do proponowanych jadłospisów. Praca ta jest zatem przykładem możliwości opracowania diet z odpowiednio dobraną grupą potraw zrównoważonych pod względem ekonomicznym, środowiskowym i żywieniowym [39].

Zachęcające wyniki uzyskano również we włoskim badaniu oceniającym wodę lub CFP jako czynniki wpływające na menu obiadowe w szkołach podstawowych na podstawie wcześniej ustalonego jadłospisu kuchni śródziemnomorskiej. Wyniki z opracowanego planu minimalizacji emisji gazów cieplarnianych wykazały zmniejszenie emisji CO2 o ponad 40% i zużycia wody o ponad 20%. Ponadto odnotowano oszczędność ponad 35% w zużyciu wody i ponad 20% emisji GHG [40].

W badaniu interwencyjnym OPTIMATTM przeprowadzonym w Szwecji w 2019 roku na przykładzie trzech szkół autorzy ocenili efekty 4-tygodniowego menu obiadowego zoptymalizowanego pod kątem redukcji emisji gazów cieplarnianych, adekwatności odżywczej i przystępności cenowej. Sprawdzony został również wpływ takiego menu na ilość zmarnowanej żywności i jej konsumpcję oraz zadowolenie uczniów w porównaniu z aktualnym jadłospisem. Ich wyniki pokazały, że ta strategia optymalizacji spowodowała o 40% niższą emisje GHG, spełniała wszystkie zalecenia dotyczące wartości odżywczej obiadów szkolnych przy niższych o 11% kosztach w porównaniu z oryginalnym menu [41].

W innym badaniu przeprowadzonym we Włoszech przedstawiono wyniki modelu matematycznego, który służy dla opracowania miesięcznego planu posiłków szkolnych, który łączy kryteria adekwatności odżywczej i poziomu akceptowalności, przy jednoczesnej minimalizacji wpływu na środowisko w zakresie emisji gazów cieplarnianych. Dla tego projektu zebrano z całego kraju 52 włoskie jadłospisy szkolne, a całkowita liczba 194 przepisów została włączona do bazy danych, zawierającej 70 pierwszych dań, 83 drugich dań, 39 warzyw, 1 porcję owoców i 1 porcję chleba. Ogólna akceptowalność posiłków została osiągnięta poprzez zachowanie kompromisu pomiędzy promowaniem zdrowych przepisów na bazie owoców, warzyw i roślin strączkowych a nadaniem posiłkom odpowiedniej atrakcyjności dla dzieci poprzez uniknięcie efektu monotonii [42].

Poza kwestią istotności koncepcji zrównoważonego talerza, w niedawnym przeglądzie systematycznym podsumowano i wskazano wszystkie zasady żywienia oraz praktyki zrównoważonego rozwoju, przyjęte w szkołach i opisane w literaturze [43]. Zidentyfikowano 16 programów rządowych i pozarządowych. Najczęściej wymienianą strategią była organizacja ogródków szkolnych oraz kupowanie żywności lokalnej, o krótkim łańcuchu dostaw, oraz ograniczanie ilości odpadów (np. recykling, kompostowanie). Wszystkie te działania są po to, aby uczniowie uświadomili sobie wpływ swoich wyborów żywieniowych w sposób bardziej holistyczny, biorąc pod uwagę nie tylko spożycie posiłków.

 

Dyskusja

Obecne wybory żywieniowe dotyczą nie tylko aspektów zachowania stanu zdrowia i zapobiegania chorobom, ale także uwzględniają integralność zasobów środowiskowych i zwracają uwagę na warunki społeczno-ekonomiczne. Istnieje coraz więcej dowodów na to, że niektóre produkty spożywcze są lepsze dla zdrowia człowieka, planety i gospodarki.

Optymalizacja żywienia w okresie niemowlęcym i prowadzenie zdrowego stylu życia od lat przedszkolnych mogłoby pomóc w zmniejszeniu ryzyka nadwagi i wszystkich związanych z nią zaburzeń, z jednoczesną dbałością o zrównoważony rozwój. Interwencje edukacyjne powinny być wprowadzone w środowiskach szkolnych, rodzinnych i społecznych, począwszy od żywienia matki i kontynuując przez niemowlęctwo, dzieciństwo i dorastanie. Najpierw rodzice odgrywają główną rolę w nawykach żywieniowych swoich dzieci, będąc głównym wzorem do naśladowania. Potem szkoła przyczynia się do podnoszenia świadomości uczniów w zakresie zdrowia i żywienia, co pozwala dzieciom dokonywać bardziej świadome i zdrowsze wybory żywieniowe. Programy interwencyjne optymalizacji diety w szkole mogłyby przekształcić zalecenia oparte na składnikach odżywczych w akceptowalne wzorce żywieniowe dla dzieci, decydując ponadto o pozytywnym wpływie na zdrowie planety. Wspólną cechą głównych znanych wzorców zrównoważonej diety jest preferowanie przepisów opartych na roślinach ze względu na ich niewielki negatywny wpływ zarówno na ryzyko chorób przewlekłych, jak i degradację środowiska. Jednocześnie, analizując restrykcyjne diety, takie jak wegetariańska i wegańska, należy wziąć pod uwagę wszystkie potrzeby żywieniowe, które należy zaspokoić, szczególnie w populacji wrażliwej, takiej jak dzieci i młodzież. Kilka składników odżywczych wymaga szczególnej uwagi przy planowaniu odpowiedniej diety dla młodych wegetarian. Szczególną uwagę należy zwrócić nie tylko na żelazo, cynk, jod i witaminę B12, ale także na wapń i witaminę D. W niektórych przypadkach stosowanie zróżnicowanej diety jest wystarczające, aby uniknąć niedoborów, ale w razie potrzeby należy stosować żywność wzbogaconą i/lub suplementy, szczególnie na początku okresu żywienia uzupełniającego, zwłaszcza w przypadku witaminy B12 [44].

Innym wyzwaniem, poza zaspokojeniem potrzeb żywieniowych, są nastolatki oraz ich stosunek do żywności pochodzenia roślinnego. W tej kategorii populacji podejście do wegetariańskich wzorców żywieniowych jest zdecydowanie trudniejsze, ponieważ przy wyborze posiłków ulegają oni wpływom swoich rówieśników i zazwyczaj spożywają znacznie więcej mięsa niż zalecane porcje, a także produkty o wysokiej zawartości tłuszczu, cukru i soli. Ponadto ważną determinantą do stosowania diety zawierającej więcej warzyw i owoców jest smak, który jest postrzegany jako równie dobry jak w przypadku żywności pochodzenia zwierzęcego [45].

Kolejnym ważnym czynnikiem środowiskowym determinującym zachowanie jednostki oraz stan odżywienia dziecka jest okolica szkoły [46]. Obecność zielonych terenów w mieście, a zwłaszcza wokół szkół, może pozytywnie wpływać na BMI i procentową zawartość tłuszczu w organizmie u dzieci [47]. W tym celu należy opracować podejścia, zapewniające integralność środowiskową i zdrowie publiczne, kształtujące nawyki żywieniowe i styl życia w kierunku bardziej zrównoważonych wyborów od wczesnego okresu życia, kiedy możliwość skutecznej interwencji jest większa.

 

Wnioski

Wielu dzieci z otyłością stwierdzoną w okresie dojrzewania pozostanie otyłymi dorosłymi. Ponieważ nadwaga i otyłość młodzieży wiążą się z większą zachorowalnością i śmiertelnością wśród tych osób w późniejszym okresie życia, normalizacja masy ciała w dzieciństwie ma ogromne znaczenie. Należy podjąć działania w celu przeciwdziałania tej niezakaźnej pandemii i związanych z nią konsekwencjach w zakresie zdrowia ludzkości i zachowania planety. W tym kontekście, zmiana nawyków żywieniowych w kierunku produktów roślinnych, z ograniczonym spożyciem produktów pochodzenia zwierzęcego, począwszy od okresu wczesnego dzieciństwa, może stanowić skuteczną interwencję.

Oświadczenie o konflikcie interesów:

Napisanie tego artykułu było wspierane przez Nestlé Nutrition Institute, a autorzy nie deklarują żadnych innych konfliktów interesów.

 

Wkład poszczególnych autorów:

Alessandra Mazzocchi, Valentina De Cosmi i Gregorio Paolo Milani przygotowali manuskrypt; Carlo Agostoni i Gregorio Paolo Milani nadzorowali pracę i dokonali korekty. Wszyscy autorzy wnieśli znaczący wkład do pracy i zgodzili się na manuskrypt w jego obecnej formie. Wszyscy autorzy przeczytali i zaakceptowali opublikowaną wersję manuskryptu.

 

Bibliografia

1. GBD 2017 Diet Collaborators. Health effects of dietary risks in 195 countries, 1990-2017: a systematic analysis for the global burden of disease study. Lancet. 2019; 393(10184):1958-72.
2. von Koerber K, Bader N, Leitzmann C. Wholesome nutrition: an example for a sustainable diet. Proc Nutr Soc. 2017;76:34-41.
3. Katz DL, Meller S. Can we say what diet is best for health? Annu Rev Public Health. 2014;35:83-103.
4. González-García S, Esteve-Llorens X, Moreira MT, Feijoo G. Car-bon footprint and nutritional quality of different human dietary choices. Sci Total Environ. 2018 Dec 10; 644: 77-94.
5. Kesse-Guyot E, Fouillet H, Baudry J, Dussiot A, Langevin B, Allès B, et al. Halving food-related greenhouse gas emissions can be achieved by redistributing meat consumption: progressive optimization results of the NutriNet-Santé cohort. Sci Total Environ. 2021 Oct 1;789:147901.
6. Tilman D, Clark M. Global diets link environmental sustainability and human health. Nature. 2014 Nov 27; 515(7528): 518-22.
7. Angeli V, Miguel Silva P, Crispim Massuela D, Khan MW, Hamar A, Khajehei F, et al. Quinoa (chenopodium quinoa willd.): an overview of the potentials of the “golden grain” and socio-economic and environmental aspects of its cultivation and marketization. Foods. 2020 Feb 19;9(2): 216.
8. Willett W, Rockstrom J, Loken B, Springmann M, Lang T, Vermeulen S, et al. Food in the anthropocene: the EAT-lancet commission on healthy diets from sustainable food systems. Lancet. 2019 Feb 2;393(10170): 447-92.
9. Serra-Majem L, Tomaino L, Dernini S, Berry EM, Lairon D, Ngo de la Cruz J, et al. Updating the mediterranean diet pyramid towards sustainability: focus on environmental concerns. Int J Environ Res Public Health. 2020 Nov 25; 17(23):8758.
10. Burlingame B, Dernini S. Sustainable diets and biodiversity directions and solutions for policy, research and action. Rome, Italy: FAO Headquarters; 2012.
11. Fanzo J, Rudie C, Sigman I, Grinspoon S, Benton TG, Brown ME, et al. Sustainable food systems and nutrition in the 21st century: a report from the 22nd annual Harvard Nutrition Obesity Symposium. Am J Clin Nutr. 2022 Jan 11; 115(1): 18-33.
12. UNESCO. Convention for the safeguarding of the intangible cultural heritage, 9th session. 2014. Available from: https://ich.unes- co.org/en/8com (accessed December 20, 2021).
13. Davis C, Bryan J, Hodgson J, Murphy K. Definition of the mediterranean diet; a literature review. Nutrients. 2015;7:9139-53.
14. Dernini S, Berry EM. Mediterranean diet: from a healthy diet to a sustainable dietary pattern. Front Nutr. 2015 May 7;2:15.
15. Esteve-Llorens X, Darriba C, Moreira MT, Feijoo G, González-García S. Towards an environmentally sustainable and healthy atlantic dietary pattern: life cycle carbon footprint and nutritional quality. Sci Total Environ. 2019 Jan 1;646:704–15.
16. Esteve-Llorens X, Moreira MT, Feijoo G, González-García S. Linking environmental sustainability and nutritional quality of the Atlantic diet recommendations and real consumption habits in Galicia (NW Spain). Sci Total Environ. 2019 Sep 15;683:71–9.
17. Mithril C, Dragsted LO, Meyer C, Tetens I, Biltoft-Jensen A, Astrup A. Dietary composition and nutrient content of the new nordic diet. Public Health Nutr. 2013 May;16(5):777–85.
18. Meltzer HM, Brantsæter AL, Trolle E, Eneroth H, Fogelholm M, Ydersbond TA, et al. Environmental sustainability perspectives of the nordic diet. Nutrients. 2019 Sep 18;11(9):2248.
19. Fresán U, Sabaté J. Vegetarian diets: planetary health and its alignment with human health. Adv Nutr. 2019 Nov 1;10(Suppl 4):S380-8.
20. Lynch H, Johnston C, Wharton C. Plant-based diets: considerations for environmental impact, protein quality, and exercise performance. Nutrients. 2018 Dec 1;10(12):1841.
21. WHO. Obesity and overweight. 2021. Available from: www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight (accessed December 21, 2021).
22. Lee EY, Yoon KH. Epidemic obesity in children and adolescents:risk factors and prevention. Front Med. 2018 Dec;12(6):658–66.
23. Weihrauch-Blüher S, Wiegand S. Risk factors and implications of childhood obesity. Curr Obes Rep. 2018 Dec;7(4):254–9.
24. Romieu I, Dossus L, Barquera S, Blottière HM, Franks PW, Gunter M, et al. Energy balance and obesity: what are the main drivers? Cancer Causes Control. 2017 Mar;28(3):247–58.
25. Chung A, Vieira D, Donley T, Tan N, Jean-Louis G, Gouley KK, et al. Adolescent peer influence on eating behaviors via social media: scoping review. J Med Internet Res. 2021 Jun;23(6):e19697.
26. Di Cesare M, Sorić M, Bovet P, Miranda JJ, Bhutta Z, Stevens GA, et al. The epidemiological burden of obesity in childhood: a worldwide epidemic requiring urgent action. BMC Med. 2019 Nov 25;17(1):212.
27. Lanigan J. Prevention of overweight and obesity in early life. Proc Nutr Soc. 2018 Aug;77(3):247–56.
28. Benyshek DC. The developmental origins of obesity and related health disorders: prenatal and perinatal factors. Coll Antropol. 2007 Mar;31(1):11–7.
29. Yee AZ, Lwin MO, Ho SS. The influence of parental practices on child promotive and preventive food consumption behaviors: a systematic review and meta-analysis. Int J Behav Nutr Phys Act. 2017 Apr 11;14(1):47.
30. Halicka E, Kaczorowska J, Rejman K, Szczebyło A. Parental food choices and engagement in raising children’s awareness of sustainable behaviors in urban Poland. Int J Environ Res Public Health. 2021 Mar 20;18(6):3225.
31. Cooke L, Fildes A. The impact of flavour exposure in utero and during milk feeding on food acceptance at weaning and beyond. Appetite. 2011 Dec;57(3):808–11.
32. De Cosmi V, Scaglioni S, Agostoni C. Early taste experiences and later food choices. Nutrients. 2017 Feb 4;9(2):107.
33. Mazzocchi A, De Cosmi V, Scaglioni S, Agostoni C. Towards a more sustainable nutrition: complementary feeding and early taste experiences as a basis for future food choices. Nutrients. 2021 Aug 4;13(8):2695.
34. Scaglioni S, De Cosmi V, Ciappolino V, Parazzini F, Brambilla P, Agostoni C. Factors influencing children's eating behaviours. Nutrients. 2018 May 31; 10(6): 706.
35. Cuellar J, Jones DJ, Sterrett E. Examining parenting in the neighborhood context: a review. J Child Fam Stud. 2015 Jan; 24(1): 195-219.
36. Eustachio Colombo P, Patterson E, Elinder LS, Lindroos AK. The importance of school lunches to the overall dietary intake of children in Sweden: a nationally representative study. Public Health Nutr. 2020 Jul; 23(10): 1705-15.
37. Nga VT, Dung VNT, Chu DT, Tien NLB, Van Thanh V, Ngoc VTN, et al. School education and childhood obesity: a systemic review. Diabetes Metab Syndr. 2019 Jul-Aug; 13(4):2495-501.
38. Benvenuti L, De Santis A. Making a sustainable diet acceptable: an emerging programming model with applications to schools and nursing homes menus. Front Nutr. 2020 Nov 6;7: 562833.
39. Ribal J, Fenollosa ML, Garcia-Segovia P, Clemente G, Escobar N, Sanjuan N. Designing healthy, climate friendly and affordable school lunches. Int J Life Cycle Assess. 2016; 21(5): 631-45.
40. Benvenuti L, De Santis A, Santesarti F, Tocca L. An optimal plan for food consumption with minimal environmental impact: the case of school lunch menus. J Clean Prod. 2016;129:704-13.
41. Eustachio Colombo P, Patterson E, Lindroos AK, Parlesak A, Elinder LS. Sustainable and acceptable school meals through optimization analysis: an intervention study. Nutr J. 2020 Jun 24; 19(1): 61.
42. Rossi L, Ferrari M, Martone D, Benvenuti L, De Santis A. The pro-motions of sustainable lunch meals in school feeding programs: the case of Italy. Nutrients. 2021 May 7; 13(5): 1571.
43. Dos Santos EB, da Costa Maynard D, Zandonadi RP, Raposo A, Botelho RBA. Sustainability recommendations and practices in school feeding: a systematic review. Foods. 2022 Jan 10; 11(2): 176.
44. Craig WJ, Mangels AR, Fresan U, Marsh K, Miles FL, Saunders AV, et al. The safe and effective use of plant-based diets with guidelines for health professionals. Nutrients. 2021 Nov 19; 13(11): 4144.
45. Havermans RC, Rutten G, Bartelet D. Adolescent's willingness to adopt a more plant-based diet: a Theory-Based Interview Study. Front Nutr. 2021 Aug 30;8:688131.
46. Nguyen TH, Gotz S, Kreffter K, Lisak-Wahl S, Dragano N, Weyers S. Neighbourhood deprivation and obesity among 5,656 pre-school children-findings from mandatory school enrollment examinations. Eur J Pediatr. 2021 Jun;180(6):1947-54. 
47. Paciência I, Cavaleiro Rufo J, Mendes F, Farraia M, Cunha P, Silva D, et al. A cross-sectional study of the impact of school neigh-bourhood on children obesity and body composition. Eur J Pedi- atr. 2021 Feb; 180(2): 535-45.